Sự trỗi dậy của “ATM”: Giúp các công ty huy động vốn nhanh, kín và rẻ

Sự trỗi dậy của “ATM”: Giúp các công ty huy động vốn nhanh, kín và rẻ

Sự gia tăng của các giao dịch bán “tại thị trường” (at-the-market, ATM) đang cho thấy ngay dưới hào quang của thị trường tài chính, vẫn tồn tại những cơ chế âm thầm vận hành.

Màn hình giao dịch tại Sở Giao dịch Chứng khoán New York (NYSE) sau phiên 04/04/2025. Ảnh: Reuters/Brendan McDermid

Thế giới tài chính luôn đầy rẫy các từ viết tắt bí ẩn, nhiều thuật ngữ chỉ thật sự được chú ý khi xảy ra biến cố lớn.

Hầu như chẳng ai biết SPE (Special Purpose Entity – Thực thể mục đích đặc biệt) là gì cho đến khi vụ bê bối Enron vỡ lở. CDO (Collateralized Debt Obligation – Nghĩa vụ nợ thế chấp) hay MBS (Mortgage-Backed Security – Chứng khoán bảo đảm bằng thế chấp) được chú ý khi khủng hoảng tài chính toàn cầu bùng nổ. ETF (Exchange Traded Fund – Quỹ hoán đổi danh mục) từng là khái niệm xa lạ trước khi trở thành công cụ giao dịch phổ biến. Những thuật ngữ này có thể là công cụ tài chính ưu việt hoặc mầm mống rủi ro – lý do khiến chúng bất ngờ trở thành tâm điểm dư luận.

Năm qua, thị trường chứng kiến sự xuất hiện của một loạt công ty bị gắn mác “tổ chức phát hành ATM”. Trong trường hợp này, ATM là “at-the-market (tại thị trường, chứ không phải máy rút tiền tự động)”, Thuật ngữ này ám chỉ việc một công ty niêm yết đại chúng huy động vốn mới bằng cách bán cổ phiếu.

Tuy nhiên, thay vì thực hiện một đợt chào bán có cấu trúc (thường diễn ra trong một ngày duy nhất và do một ngân hàng đầu tư dẫn dắt – cách thức truyền thống để huy động vốn), công ty lại bán ra một lượng nhỏ (hoặc lớn) bất cứ khi nào họ muốn.

Doanh nghiệp có thể bán từng phần nhỏ, bất cứ lúc nào họ muốn, nên hoạt động này đôi khi được mô tả là “nhỏ giọt” cổ phiếu ra thị trường. Cơ chế này tương tự việc rút tiền mặt từ máy ATM: doanh nghiệp bán cổ phiếu và thu tiền về.

“ATM có thể giúp các công ty huy động vốn nhanh, kín và rẻ”, ông Ben Silverman – Giám đốc nghiên cứu tại VerityData nhận định.

Từ năm 2020 đến nay, 335 tỷ USD đã được huy động qua hoạt động ATM, theo VerityData. Dù quy mô lớn, công cụ này vẫn còn ít được hiểu rõ, đặc biệt vì nó thường bùng nổ mạnh trong các thị trường tăng nóng.

Riêng nửa đầu 2025, lượng phát hành ATM tăng hơn 40%, lên gần 80 tỷ USD so với cùng kỳ 2024. Công cụ này tăng mạnh trong giai đoạn thị trường giá lên hậu đại dịch, giảm khi thị trường chững lại và nay đang hướng tới mốc kỷ lục.

ATM đặc biệt phổ biến với nhóm “cổ phiếu meme” – những doanh nghiệp có biến động giá phụ thuộc nhiều vào mạng xã hội và giao dịch của nhà đầu tư cá nhân, như MicroStrategy hay Trump Media & Technology. Quan trọng hơn, Tổng thống Donald Trump đang đề cập khả năng nới lỏng quy định thị trường, giảm yêu cầu công bố thông tin với doanh nghiệp niêm yết,  bối cảnh khiến ATM càng được chú ý.

Đến năm 2007, ATM chỉ giới hạn ở doanh nghiệp lớn, nhưng nhóm này lại ít dùng vì họ muốn ngân hàng Phố Wall hỗ trợ tiếp thị khi bán cổ phiếu. Sau động thái nới quy định trước khủng hoảng tài chính 2008, Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ (SEC) mở đường cho cả doanh nghiệp nhỏ sử dụng ATM, giúp tối giản chi phí huy động vốn. Thay vì thuê ngân hàng đầu tư (vốn yêu cầu thẩm định kỹ càng), doanh nghiệp chỉ cần nộp kế hoạch lên SEC để bán cổ phiếu trên cơ sở liên tục.​

Thời điểm đó, ngành tài chính để mắt tới thay đổi này, còn dòng chảy chủ lưu lại ít quan tâm. Hội đồng Các Nhà đầu tư Tổ chức phản đối kịch liệt, cho rằng các công ty nhỏ dễ bị thao túng và gian lận tài chính. Theo họ, SEC cần tránh đánh giá thấp rủi ro từ các doanh nghiệp đại chúng nhỏ. Ngược lại, Pink Sheets, đại diện các doanh nghiệp nhỏ trên thị trường OTC, ủng hộ thay đổi vì nó giúp giảm chi phí vốn.

Doanh số ATM bắt đầu bùng nổ sau đó. Cuối 2019, ba học giả công bố nghiên cứu toàn diện đầu tiên về ATM, ghi nhận hoạt động này tăng từ mức gần như bằng không lên 20 tỷ USD vào 2016. Các quỹ tín thác đầu tư bất động sản (REIT) là nhóm sử dụng ATM nhiều nhất vì phải chi 90% thu nhập chịu thuế dưới dạng cổ tức, buộc họ liên tục huy động vốn để duy trì đà tăng trưởng của mình.

Lĩnh vực công nghệ sinh học và nhiều doanh nghiệp nhỏ, ít lợi nhuận, có cơ cấu cổ đông thiên về cá nhân, cũng sử dụng ATM mạnh. Nghiên cứu cho thấy các công ty này “mờ ám hơn và có chất lượng thấp hơn” so với nhóm thực hiện chào bán truyền thống. Giới phân tích thường bi quan hơn về những công ty dùng ATM, và quan điểm này càng tiêu cực sau đợt bán.

Trái với suy nghĩ rằng ATM khiến ngân hàng Phố Wall “mất việc”, thực tế họ rất ưa chuộng công cụ này, các chủ nhà băng ít công sức hơn so với một đợt bán cổ phiếu truyền thốn, rủi ro tài chính thấp và gần như không chịu trách nhiệm pháp lý. Với chào bán cổ phiếu thông thường, ngân hàng phải nắm giữ cổ phiếu trước khi phân phối và chịu rủi ro kiện tụng nếu doanh nghiệp gian lận. Nhưng với ATM, họ chỉ nhận hoa hồng và hết trách nhiệm.

“Không có nỗ lực bán hàng đặc biệt nào được thực hiện bởi đại lý liên quan đến việc bán hàng; đại lý không bao giờ gặp rủi ro với tư cách là người đứng đầu; và mức độ tiếp xúc với trách nhiệm pháp lý của đại lý có thể hạn chế hơn”, hãng luật Proskauer nhận định.

Doanh số ATM cũng giúp duy trì dòng tiền cho các doanh nghiệp khó khăn – đồng nghĩa Phố Wall tiếp tục thu phí.

Công cụ này càng được tận dụng khi giá cổ phiếu tăng nóng, phù hợp với đặc trưng của cổ phiếu meme. Khi xem danh sách 30 cổ phiếu meme như GameStop hay Virgin Galactic, tất cả đều có chương trình ATM.

Các doanh nghiệp đầu cơ nhỏ trong lĩnh vực điện toán lượng tử, năng lượng hạt nhân hay thám hiểm không gian gần như chắc chắn đang triển khai ATM. “Đây là phương tiện để có tiền mặt nhanh chóng, và bán cổ phiếu mà không gặp nhiều rào cản pháp lý”, ông Doug Kass, sáng lập Seabreeze Capital Management, cho biết.

Cần tiền mặt không nhất thiết là điều xấu, nhưng sự mờ ám của các đợt chào bán ATM khiến nhà đầu tư cần thận trọng. Việc công ty bán cổ phiếu theo ATM chỉ được tiết lộ sau đó trong báo cáo tài chính. Một quản lý quỹ đầu cơ gọi đây là “thông tin nội bộ mềm”. Ban lãnh đạo biết chính xác thời điểm bán, và những cổ đông được ưu ái có thể thương lượng mức giá mua chiết khấu, từ đó cấu trúc giao dịch có lợi. Người bán khống cũng có thể gia tăng vị thế nếu biết công ty sắp bán cổ phiếu.

Một rủi ro khác là pha loãng cổ phiếu khó đo lường hơn chào bán truyền thống. Lượng cổ phiếu lưu hành của Anavex, BigBear.ai và Oklo đã tăng 50–100% vài năm gần đây. Nếu cổ phiếu tăng gấp đôi, nhà đầu tư chỉ còn nắm một nửa giá trị công ty. BigBear.ai đã công bố số tiền thu từ ATM; Anavex và Oklo từ chối bình luận.

Nhiều trường hợp ATM kết thúc không thuận lợi cho nhà đầu tư. Ngoài bất động sản, hiếm có trường hợp thành công rõ rệt, và bối cảnh thị trường hiện tại cũng rất khác biệt.

Nếu đầu tư vào doanh nghiệp sử dụng ATM, nhà đầu tư cần hiểu rõ lý do huy động vốn, theo dõi mức độ pha loãng và chấp nhận rằng thông tin trên thị trường có thể bất đối xứng. Việc quan sát xu hướng này là cần thiết, bởi ATM có thể một ngày nào đó trở nên phổ biến như ETF – hoặc gây hệ quả như CDO.

Quốc An (Theo WSP)