Doanh nghiệp Mỹ sa thải hàng loạt, biến AI thành “con dê tế thần”

Doanh nghiệp Mỹ sa thải hàng loạt, biến AI thành “con dê tế thần”

Lợi nhuận doanh nghiệp tăng vọt, thị trường chứng khoán liên tục lập đỉnh, nhưng các công ty Mỹ lại đang sa thải nhân viên với tốc độ cao nhất kể từ đại dịch. Trí tuệ Nhân tạo (AI) đang được viện dẫn như nguyên nhân chính. Nhưng liệu AI có thực sự là thủ phạm, hay chỉ là một “con dê tế thần” hoàn hảo?

Nghịch lý của một “kỷ nguyên bùng nổ không việc làm”

Năm 2025 đang chứng kiến một nghịch lý đang ngại trên khắp các thị trường phát triển. Một mặt, các chỉ số kinh tế vĩ mô dường như rất tích cực. Lợi nhuận của các tập đoàn lớn tăng trưởng mạnh mẽ, thị trường chứng khoán liên tục xô đổ các kỷ lục. Mặt khác, một “cơn lốc sa thải” đang càn quét khắp các ngành công nghiệp.

Theo thống kê của Cục Thống kê Lao động Mỹ (BLS), chỉ trong 8 tháng đầu năm 2025, các công ty Mỹ đã cho nghỉ việc 13.8 triệu người, mức cao nhất kể từ cuộc khủng hoảng Covid-19 năm 2020.

Làn sóng này không chỉ giới hạn ở một vài ngành, mà lan rộng ra khắp các lĩnh vực, ngay cả ở những cái tên tưởng chừng vững chắc nhất:

UPS, gã khổng lồ ngành giao vận, thông báo đã cắt giảm 48,000 việc làm trong 10 tháng đầu 2025.

Intel, tên tuổi của ngành công nghệ, lên kế hoạch sa thải 24,000 nhân viên.

Ngay cả những tập đoàn hàng tiêu dùng và công nghệ hàng đầu như Nestlé (cắt giảm 16,000), Amazon (14,000), và Microsoft (9,000) cũng không nằm ngoài cuộc.

Hiện tượng các công ty vừa báo lãi khủng vừa sa thải hàng loạt đã được các nhà kinh tế gọi là một “kỷ nguyên bùng nổ không việc làm” (jobless boom), một điều gần như chưa từng có trong lịch sử. Và khi được hỏi về nguyên nhân, một câu trả lời được các CEO và ban lãnh đạo lặp đi lặp lại như một điệp khúc: Trí tuệ nhân tạo (AI).

Nguồn: ĐQ tổng hợp từ intellizence.com

AI: Lời biện minh hoàn hảo

Câu chuyện được đưa ra rất hợp lý và mang màu sắc của tương lai. Microsoft tuyên bố tái sắp xếp hoạt động để “tập trung vào AI và tăng hiệu suất”. Accenture, gã khổng lồ ngành tư vấn, nói về việc tái cơ cấu để chia tay với “lực lượng lao động không thể đào tạo lại kỹ năng AI”. 

Amazon cũng viện dẫn việc tăng chi tiêu vào AI như một phần của chiến lược mới, song hành với việc cắt giảm nhân sự ở các bộ phận khác.

Thông điệp rất rõ ràng: AI đang thay đổi cuộc chơi. Các công việc lặp đi lặp lại sẽ bị tự động hóa, và các công ty, để có thể cạnh tranh trong kỷ nguyên mới, buộc phải tinh gọn bộ máy và đầu tư vào công nghệ.

Do đó, việc sa thải không phải là một bước đi tiêu cực, mà là một sự “thích nghi” cần thiết trong môi trường mới, một sự hy sinh cho một tương lai hiệu quả hơn. Lời giải thích này vừa có vẻ tân tiến, vừa giúp các công ty tránh được những chỉ trích về việc đã tuyển dụng quá mức hay ưu tiên lợi nhuận hơn con người.

Thực tế: AI còn phải cải thiện nhiều

Lời biện minh về AI nghe có vẻ thuyết phục, nhưng những bằng chứng từ các nghiên cứu và thử nghiệm thực tế lại vẽ nên một bức tranh hoàn toàn khác. AI hiện tại đã rất mạnh mẽ nhưng vẫn còn rất xa mới có thể thay thế con người trên quy mô lớn, đặc biệt là trong các công việc đòi hỏi sự sáng tạo, tư duy phản biện và khả năng thích ứng.

Một trong những nghiên cứu toàn diện nhất bác bỏ luận điểm này là Chỉ số Lao động Từ xa (Remote Labor Index – RLI), được thực hiện bởi các nhà khoa học tại Trung tâm An toàn AI (Center for AI Safety) và Scale AI. Nghiên cứu này đánh giá khả năng thực tế của các hệ thống AI tiên tiến nhất (như GPT-5, Gemini 2.5 Pro) trong việc thực hiện các công việc thực tế được lấy từ các nền tảng làm việc tự do như Upwork.

Kết quả là rất rõ ràng: các hệ thống AI đương đại đã không thể hoàn thành 97.5% các dự án ở một mức chất lượng có thể chấp nhận được. Tỷ lệ thành công chỉ vỏn vẹn 2.5%.

Nghiên cứu RLI cũng chỉ ra các lỗi lặp đi lặp lại của AI:

– Chất lượng kém (45.6%): Sản phẩm bàn giao không đáp ứng tiêu chuẩn chuyên nghiệp. Ví dụ như các bản vẽ kỹ thuật trông như “trẻ con vẽ”, hoặc các bản lồng tiếng có giọng đọc như “robot”.

– Công việc không hoàn chỉnh (35.7%): Sản phẩm thiếu các thành phần quan trọng, như một video được yêu cầu dài 8 phút nhưng sản phẩm cuối cùng chỉ dài 8 giây.

Ngay cả các lãnh đạo công nghệ hàng đầu cũng phải thẳng thắn thừa nhận thực tế này. Tháng 6/2025, CEO của Amazon, Andy Jassy, từng tuyên bố rằng AI “sẽ thay đổi cách chúng ta làm việc” và “chúng ta sẽ cần ít người hơn”. Điểm mấu chốt là vị CEO này dùng thì tương lai, cho thấy AI hiện tại chưa đủ năng lực để thay thế nhân viên. Nói cách khác, Amazon sa thải hàng chục nghìn lao động vì một công nghệ chưa có thật.

Art Papas, CEO của Bullhorn, thậm chí còn cho rằng các doanh nghiệp thường dùng AI như một “từ khóa thời thượng” (buzzword) để hợp lý hóa các quyết định cắt giảm nhân sự vì lý do khác, hoặc đơn giản là để “làm giá” cổ phiếu.

Những động cơ thực sự đằng sau làn sóng sa thải

Nếu AI không phải là thủ phạm chính, vậy đâu là những nguyên nhân thực sự? Các tài liệu và phân tích chỉ ra rằng làn sóng sa thải hiện nay là kết quả của các động lực tài chính và vận hành sâu xa, trong đó AI chỉ đóng vai trò của một “con dê tế thần”.

Động lực tài chính của CEO và lợi ích cổ đông Trong khoảng 50 năm qua, quyền lực của các cổ đông đã tăng lên đáng kể sau khi các nhà kinh tế học nổi tiếng như Milton Friedman (người giành giải Nobel năm 1976) phát triển hệ tư tưởng đặt lợi nhuận doanh nghiệp và lợi ích cổ đông lên trên hết. “Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp là phải gia tăng lợi nhuận”, Milton Friedman viết năm 1970 trên tờ New York Times.

Doanh nghiệp chịu áp lực phải tối đa hóa giá trị cổ phiếu bằng mọi cách, đôi khi bất chấp lợi ích của người lao động. Nếu việc sa thải 10,000 lao động đẩy 10,000 gia đình vào cảnh điêu đứng nhưng lại làm tăng lợi nhuận và giá cổ phiếu, thì các CEO vẫn sẽ sa thải nhân công của mình, vì đó là điều mà họ được học và thấm nhuần từ trong trường kinh doanh.

Việc cắt giảm lao động chủ yếu có tác dụng tái phân bổ lợi ích: chuyển lợi ích từ túi người lao động (dưới dạng lương và phúc lợi) sang túi cổ đông (dưới dạng cổ tức và giá cổ phiếu tăng). Minh chứng cụ thể là việc giá cổ phiếu của Amazon và UPS đã cùng tăng 13% ngay sau khi thông báo cắt giảm hàng chục ngàn việc làm. Phố Wall đang tưởng thưởng, cổ vũ cho hành động gây bất hạnh cho người lao động.

Vì thù lao của các CEO thường gắn liền với giá cổ phiếu, nên lãnh đạo doanh nghiệp có một động lực rất lớn để thực hiện các đợt sa thải. CEO của Microsoft, Satya Nadella, đã nhận một gói thù lao khổng lồ trị giá 79 triệu USD vào năm 2024 (tăng 63% so với năm trước) khi vốn hóa của Microsoft vượt mốc 3,000 tỷ USD, bất chấp việc cắt giảm hàng ngàn nhân sự.

Thống kê của Viện Nghiên cứu Chính sách (IPS) đối với 100 doanh nghiệp trả lương thấp nhất trong chỉ số S&P 500 cho thấy: Từ 2019 đến 2024, thù lao bình quân của các CEO tăng 34.7%, trong khi thu nhập trung vị của người lao động trong 100 tập đoàn này có chỉ tăng 16.3%. Cùng khoảng thời gian này, lạm phát tại Mỹ là 22.6%. Nói cách khác, thu nhập của người lao động tăng chậm hơn giá cả và chưa bằng một nửa tốc độ tăng thu nhập của CEO.

Năm 2019, thu nhập bình quân của các CEO này cao gấp 560 lần người lao động. Đến năm 2024, con số này đã vọt lên thành 632 lần.

Phải chăng 100 doanh nghiệp lương thấp này (bao gồm những tên tuổi như Amazon, Walmart, Nike, Starbucks, Coca-Cola, IBM, …) làm ăn khó khăn, không có lợi nhuận để tăng lương cho người lao động? Không phải. Từ 2019 đến 2024, 100 doanh nghiệp này chi 644 tỷ USD để mua lại cổ phiếu quỹ, gia tăng lợi ích cho cổ đông.

Cắt giảm sau thời kì tăng nóng

Các đợt sa thải còn là sự điều chỉnh chiến lược sau một giai đoạn kinh doanh đặc biệt.

Trong đại dịch, các công ty công nghệ đã tuyển dụng ồ ạt để đáp ứng nhu cầu bùng nổ của một thế giới làm việc và giải trí tại nhà. Làn sóng sa thải hiện nay, ở một mức độ nào đó, là một sự “hiệu chỉnh” cần thiết sau một giai đoạn tăng trưởng không bền vững.

Các công ty cũng đang đối mặt với áp lực từ chi phí gia tăng, nhu cầu tiêu dùng yếu đi và cạnh tranh ngày càng gay gắt. General Motors cắt giảm hơn 1,700 công nhân do nhu cầu xe điện chậm lại. Robert Bosch sa thải 13,000 việc làm tại Đức do cạnh tranh từ các nhà sản xuất Trung Quốc. Burberry cắt giảm 1,700 việc làm để đối phó với sự suy giảm chi tiêu cho hàng xa xỉ.

Trong bối cảnh đó, AI đã trở thành một lời biện minh không thể tốt hơn. Đổ lỗi cho AI dễ được chấp nhận hơn nhiều so với việc thừa nhận đã tuyển dụng quá mức, lập kế hoạch chiến lược kém, hay đơn giản là ưu tiên lợi nhuận hơn con người. “Lí do AI” tạo ra một hình ảnh đổi mới, tiên phong, giúp tăng giá cổ phiếu và niềm tin của nhà đầu tư.

AI nhiều khả năng sẽ thay đổi thị trường lao động trong tương lai giống như mạng Internet từng làm trong thập niên 2000. Nhưng làn sóng sa thải hàng loạt mà thế giới đang chứng kiến ngày hôm nay không phải là một cuộc cách mạng công nghệ, mà là một câu chuyện kinh điển về các động cơ tài chính, áp lực từ cổ đông, và sự điều chỉnh chiến lược sau một thời kỳ tăng trưởng nóng.

AI hiện không phải là nguyên nhân lớn nhất, nó chỉ là một cái cớ, một “con dê tế thần” hoàn hảo được sử dụng để che đậy những quyết định kinh tế vốn được thúc đẩy bởi các toan tính khác.

Đức Quyền