Bàn tay hữu hình trên Phố Wall: Khi Chính phủ Mỹ cũng đầu tư cổ phiếu

Bàn tay hữu hình trên Phố Wall: Khi Chính phủ Mỹ cũng đầu tư cổ phiếu

Chính phủ Mỹ đang đi ngược lại triết lý cốt lõi của thị trường tự do khi chi hàng tỷ USD mua cổ phần các tập đoàn tư nhân. Hành động này có thể là nhằm đối phó với những thành công của mô hình kinh tế kiểu Trung Quốc, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn nhiều vấn đề bất cập.

“Bàn tay hữu hình” tranh giành ảnh hưởng với “bàn tay vô hình” trong nền kinh tế Mỹ – Ảnh minh họa: Wall Street Journal

Mô hình kinh tế ưu việt

Trong suốt thế kỷ 20 và những năm đầu thế kỷ 21, nước Mỹ luôn tự hào là ngọn hải đăng, là lá cờ đầu của chủ nghĩa tư bản và tư tưởng thị trường tự do. Triết lý cốt lõi của Washington là Nhà nước nên giữ vai trò tối thiểu trong nền kinh tế, để cho “bàn tay vô hình” của thị trường tự quyết định kẻ thắng người thua.

Các lĩnh vực chiến lược và nhạy cảm nhất như năng lượng, công nghệ, viễn thông, và thậm chí cả quốc phòng đều được giao phó cho khu vực tư nhân, với những gã khổng lồ như ExxonMobil, Shell, AT&T, Microsoft, Google, Boeing, Lockheed Martin hay Raytheon làm trụ cột.

Mô hình này của Mỹ được xem là đối lập hoàn toàn với các nền kinh tế có tính chất nhà nước chỉ huy như Trung Quốc hay Nga, nơi các tập đoàn nhà nước thống trị các ngành công nghiệp then chốt như Sinopec hay Gazprom trong lĩnh vực năng lượng, Norinco và Rostec trong ngành vũ khí, quốc phòng.

Washington đã dành hàng thập kỷ để cảnh báo thế giới về sự nguy hiểm của mô hình kinh tế kiểu Trung Quốc, cho rằng nó bóp nghẹt sự đổi mới, tạo ra tham nhũng, cạnh tranh không công bằng và không hiệu quả.

Lãi bỏ túi riêng, lỗ chia đều chung

Lý tưởng về một thị trường tự do thường chỉ tồn tại khi trời yên biển lặng. Khi sóng gió nổi lên, “bàn tay vô hình” của thị trường đột nhiên cần đến một “bàn tay hữu hình” của Nhà nước để giải cứu.

Lịch sử đã chứng minh điều này nhiều lần. Trong cuộc Khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, Chính phủ Mỹ đã phải bơm hàng trăm tỷ USD để mua cổ phần giải cứu các định chế tài chính “quá lớn để sụp đổ” (too big to fail).

Ví dụ, Chính phủ Mỹ đã chi gần 70 tỷ USD để mua cổ phần (ưu đãi + phổ thông) của tập đoàn bảo hiểm AIG, 20 tỷ USD mua cổ phần Citigroup, 20 tỷ USD cho Bank of America. Riêng số tiền dùng để mua cổ phiếu các ngân hàng đã là 245 tỷ USD, chưa kể các chương trình hỗ trợ thanh khoản trị giá hàng nghìn tỷ USD khác. Đã có lúc, tất cả ngân hàng lớn nhất nước Mỹ đều mang nhãn “quốc doanh”.

Washington cũng đã phải quốc hữu hóa một phần hai gã khổng lồ cho vay thế chấp Fannie Mae và Freddie Mac, và giải cứu các nhà sản xuất ô tô như General Motors và Chrysler.

Những hành động này được người Mỹ miêu tả bằng một cụm từ mỉa mai nhưng chính xác: “lãi tư nhân hưởng, lỗ nhà nước gánh” (privatized profits, socialized losses). Khi các công ty làm ăn phát đạt, lợi nhuận thuộc về các cổ đông và ban lãnh đạo. Nhưng khi các ngân hàng, doanh nghiệp đối mặt với nguy cơ sụp đổ do các quyết định rủi ro của chính mình, gánh nặng thua lỗ lại được chuyển cho toàn xã hội thông qua tiền thuế của người dân. Vào những thời điểm như vậy, bài ca về sự ưu việt của chủ nghĩa thị trường tự do bỗng nhiên bị quên lãng.

Năm 2025, bàn tay hữu hình chủ động nhập cuộc

Những gì đang diễn ra trong năm 2025 lại mang một bản chất hoàn toàn khác. Chính phủ Mỹ không tiến hành những cuộc giải cứu thụ động trong khủng hoảng, mà đang thực hiện một chiến lược chủ động, có hệ thống nhằm nắm giữ cổ phần trong các công ty tư nhân khỏe mạnh. Cụ thể:

Intel: Thông qua Đạo luật CHIPS và Khoa học, chính phủ Mỹ đã nắm giữ khoảng 10% cổ phần của tập đoàn sản xuất chip này.

MP Materials: Bộ Quốc phòng Mỹ đã sử dụng các hợp đồng và cổ phiếu ưu đãi chuyển đổi để sở hữu 15% cổ phần trong công ty khai thác đất hiếm duy nhất của Mỹ.

Lithium Americas: Bộ Năng lượng Mỹ đã đàm phán lại một khoản vay trị giá 2,3 tỷ USD, kèm theo điều khoản cho phép Chính phủ có quyền mua tới 10% cổ phần của công ty nếu dự án khai thác lithium thành công.

US Steel: Trong thương vụ US Steel bán mình cho tập đoàn Nippon Steel của Nhật Bản, Nhà Trắng đã yêu cầu một “cổ phần vàng” (golden share), cho phép Chính phủ có quyền phủ quyết các quyết định quan trọng của công ty như đóng cửa nhà máy hay bổ nhiệm lãnh đạo.

Có thể thấy, Chính phủ Mỹ đang sử dụng một loạt các công cụ tài chính và pháp lý từ các chương trình cho vay, đạo luật trợ cấp, cho đến các giấy phép phê duyệt để trở thành một cổ đông có sức ảnh hưởng trong các doanh nghiệp tư nhân.

Đánh không thắng thì nhập hội

Vậy tại sao Chính phủ Mỹ lại đột ngột thay đổi chiến lược, sao chép chính mô hình mà Mỹ từng lên án? Câu trả lời nằm ở một từ: Trung Quốc.

Sau nhiều thập kỷ, Washington dường như đã chấp nhận một sự thật đau đớn rằng: trong cuộc cạnh tranh địa chính trị khốc liệt, mô hình thị trường tự do thuần túy không thể chiến thắng áp đảo một nền kinh tế được nhà nước hậu thuẫn mạnh mẽ. Như Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent đã thẳng thắn thừa nhận: “Khi bạn phải đối mặt với một nền kinh tế phi thị trường như Trung Quốc, bạn buộc phải thực thi các chính sách công nghiệp đặc thù”.

Bắc Kinh hiện đang thống trị các chuỗi cung ứng toàn cầu ở những lĩnh vực quan trọng nhất: kiểm soát tới 90% thị trường đất hiếm, 70% ngành tinh chế lithium, và 80% sản lượng tấm pin mặt trời. Trung Quốc có thể sản xuất những chiếc xe điện với công nghệ vượt trội và giá bán chỉ bằng một nửa so với các đối thủ Mỹ. Lợi thế này không đến từ năng lực đổi mới vượt trội, mà từ sự kết hợp giữa trợ cấp khổng lồ của chính phủ, chi phí nghiên cứu phát triển thấp (có thể một phần nhờ đánh cắp sở hữu trí tuệ), và khả năng kiểm soát toàn bộ chuỗi cung ứng.

Trong cuộc chiến này, các công cụ truyền thống của Mỹ như trừng phạt kinh tế hay áp lực thương mại tỏ ra kém hiệu quả. Nước Mỹ không thể trừng phạt một quốc gia đang nắm giữ những nguồn lực mà chính mình cần. Do đó, chiến lược mới của Washington có thể được tóm gọn trong câu “nếu không thể đánh bại đối thủ, hãy gia nhập cuộc chơi của họ”. Mỹ không thể đánh bại Trung Quốc bằng tư tưởng thị trường tự do, và Mỹ quyết định gia nhập cuộc chơi “nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung” mà Trung Quốc vẫn áp dụng.

Cái giá của việc “chọn người thắng cuộc”

Việc sao chép chiến lược của đối thủ lại tiềm ẩn nguy cơ làm xói mòn chính những nền tảng đã làm nên sức mạnh của kinh tế Mỹ thông qua 3 rủi ro:

Thứ nhất: Tạo ra chủ nghĩa thân hữu và hành vi “tìm kiếm đặc lợi”. Khi chính phủ trở thành nhà đầu tư, các công ty sẽ nhận ra rằng việc vận động hành lang các chính trị gia để có được các gói tài trợ và hợp đồng béo bở sẽ mang lại lợi nhuận nhanh hơn và an toàn hơn là việc đổ tiền vào nghiên cứu và phát triển để tạo ra một sản phẩm tốt hơn. Intel, công ty đã chi hơn 6 triệu USD mỗi năm cho vận động hành lang, là một ví dụ điển hình.

Thứ hai: Bóp nghẹt sự cạnh tranh và đổi mới. Khi Chính phủ “chọn người thắng cuộc” bằng cách rót vốn vào một công ty, công ty đó sẽ có một lợi thế không công bằng so với các đối thủ. Điều này làm tê liệt quá trình “phá hủy một cách sáng tạo” – vốn là động lực của chủ nghĩa tư bản. Các công ty yếu kém phải phá sản để nhường lại thị phần và nguồn lực cho những đối thủ hiệu quả hơn. Nhưng việc Chính phủ rót vốn để vực dậy những công ty này khiến nguồn lực tiếp tục bị phân tán và cản trở sự đổi mới.

Thứ ba: Kinh doanh kém hiệu quả. Một nghiên cứu năm 2024 của Ngân hàng Thế giới (WB) dựa trên số liệu về 2 triệu doanh nghiệp từ 2011 đến 2020 đã chỉ ra rằng các công ty có ít nhất 10% vốn nhà nước thường có năng suất lao động thấp hơn 32% và lợi nhuận thấp hơn 6% so với các công ty tư nhân thuần túy. Lịch sử nước Mỹ cũng đầy rẫy những ví dụ về các doanh nghiệp được nhà nước bảo trợ nhưng hoạt động kém hiệu quả, từ Bưu điện Hoa Kỳ cho đến hai gã khổng lồ Fannie Mae và Freddie Mac.

Nước Mỹ đang đứng trước một sự đánh đổi lịch sử: lựa chọn giữa việc duy trì sự thuần khiết của tư tưởng kinh tế thị trường tự do, hay chấp nhận “lai căng” giữa hai bàn tay hữu hình và vô hình để hy vọng chiến thắng trong một cuộc chiến địa chính trị không khoan nhượng. Canh bạc này có thể giúp Mỹ đảm bảo an ninh quốc gia và chuỗi cung ứng, nhưng cũng có nguy cơ biến nền kinh tế năng động nhất thế giới thành một hệ thống trì trệ, nơi các mối quan hệ chính trị trở nên quan trọng hơn sự sáng tạo và hiệu quả.

Đức Quyền