Rủi ro tiềm ẩn của làn sóng AI đối với nền kinh tế

Rủi ro tiềm ẩn của làn sóng AI đối với nền kinh tế

Việc xây dựng cơ sở hạ tầng cho trí tuệ nhân tạo (AI) đang tiêu tốn những khoản chi phí khổng lồ, tạo ra áp lực không nhỏ lên các doanh nghiệp và thị trường vốn.

Một trung tâm dữ liệu của Microsoft đang được xây dựng ở Mount Pleasant, Wisconsin, nơi giai đoạn đầu tiên dự kiến hoàn thành vào năm 2026.

Trong hai tuần qua, hàng loạt gã khổng lồ công nghệ đã liên tiếp công bố lợi nhuận bùng nổ, trong bối cảnh họ đang dồn toàn lực vào cuộc đua trí tuệ nhân tạo.

Tuy nhiên, khi phân tích sâu hơn, một bức tranh đáng lo ngại của cơn sốt AI dần hiện rõ. Toàn bộ chi tiêu cho chip, trung tâm dữ liệu và các hạ tầng AI khác đang bào mòn nguồn tiền mặt của các tập đoàn công nghệ Mỹ.

Thực trạng này cho thấy những rủi ro tiềm ẩn từ sự bùng nổ của AI. Dù tiềm năng thúc đẩy tăng trưởng và năng suất trong dài hạn là không thể phủ nhận, việc tài trợ cho cuộc đua này đang tạo ra áp lực lớn cho cả doanh nghiệp và thị trường vốn.

Cơn sốt AI vực dậy tăng trưởng

Kể từ quý 1/2023, sau khi điều chỉnh lạm phát, đầu tư vào thiết bị xử lý thông tin đã tăng vọt 23%, trong khi tổng sản phẩm quốc nội (GDP) chỉ nhích nhẹ 6%. Trong nửa đầu năm, các khoản đầu tư này đóng góp hơn một nửa vào tốc độ tăng trưởng chung vốn đang trì trệ ở mức 1.2%. Trên thực tế, chi tiêu cho AI đã trở thành động lực chính vực dậy nền kinh tế trong bối cảnh chi tiêu tiêu dùng chững lại.

Phần lớn các khoản đầu tư này được rót vào bộ xử lý đồ họa (GPU), chip nhớ, máy chủ và thiết bị mạng để huấn luyện và vận hành các mô hình ngôn ngữ lớn – vốn là trái tim của sự bùng nổ AI. Toàn bộ sức mạnh tính toán khổng lồ đó đòi hỏi phải có các tòa nhà, quỹ đất và nguồn cung ứng điện năng tương xứng.

Điều này đang làm thay đổi mô hình kinh doanh của các gã khổng lồ công nghệ.

Trong nhiều năm, các nhà đầu tư ưa thích mô hình kinh doanh của những công ty này vì chúng ít cần tài sản hữu hình (asset-light). Lợi nhuận chủ yếu đến từ tài sản vô hình như sở hữu trí tuệ, phần mềm và các nền tảng kỹ thuật số có “hiệu ứng mạng lưới”. Người dùng tìm đến Facebook, Google, iPhone và Windows vì những người dùng khác cũng có mặt ở đó. Việc gia tăng doanh thu chỉ đòi hỏi một khoản đầu tư không đáng kể vào nhà xưởng và thiết bị, qua đó biến các công ty này thành những cỗ máy in tiền.

Điều này được thể hiện rõ qua chỉ số dòng tiền tự do (free cash flow), được tính bằng dòng tiền từ hoạt động kinh doanh trừ đi chi tiêu vốn. Chỉ số này không bao gồm các khoản mục phi tiền mặt như khấu hao tài sản, vốn có thể làm sai lệch lợi nhuận ròng. Dòng tiền tự do được xem là thước đo chính xác nhất về khả năng tạo tiền mặt của một doanh nghiệp. Amazon là một ví dụ, khi tuyên bố với các nhà đầu tư: “Trọng tâm tài chính của chúng tôi là tăng trưởng dòng tiền tự do một cách bền vững và dài hạn”.

Giai đoạn 2016-2023 chứng kiến dòng tiền tự do và lợi nhuận ròng của Alphabet, Amazon, Meta và Microsoft tăng trưởng gần như song song. Tuy nhiên, kể từ năm 2023, hai chỉ số này bắt đầu có sự phân kỳ rõ rệt. Theo dữ liệu từ FactSet, trong quý 2, lợi nhuận ròng tổng hợp của bốn ông lớn này đã tăng 73% so với hai năm trước, đạt 91 tỷ USD. Ngược lại, dòng tiền tự do lại giảm 30%, chỉ còn 40 tỷ USD. Ngay cả Apple, một công ty vốn khá thận trọng trong chi tiêu vốn, cũng ghi nhận dòng tiền tự do tăng trưởng chậm hơn lợi nhuận ròng.

Bất chấp tiềm năng kinh tế rõ ràng của AI, hiệu quả tài chính thực tế vẫn còn là một dấu hỏi lớn. OpenAI và Anthropic, hai nhà phát triển mô hình ngôn ngữ lớn độc lập hàng đầu, dù tăng trưởng thần tốc nhưng vẫn đang trong tình trạng thua lỗ.

Phần lớn lợi nhuận gần đây của các gã khổng lồ công nghệ vẫn đến từ những mảng kinh doanh cốt lõi đã có tên tuổi: quảng cáo đối với Meta và Alphabet, và iPhone đối với Apple. Khi được hỏi về thời điểm các khoản đầu tư vào phần cứng AI sẽ bắt đầu sinh lời, câu trả lời họ đưa ra là “cần kiên nhẫn”.

Meta, công ty mẹ của Facebook, công bố lợi nhuận quý 2 tăng 36%, nhưng dòng tiền tự do lại sụt giảm 22%. Công ty dự báo chi tiêu vốn trong năm 2025 sẽ cao gần gấp đôi năm ngoái và sẽ tiếp tục có mức tăng “quan trọng tương tự” vào năm 2026.

Meta cho biết phần lớn chi tiêu vốn cho AI hiện đang hỗ trợ các mảng kinh doanh cốt lõi như quảng cáo và sáng tạo nội dung, và đã bắt đầu cho thấy hiệu quả. Phần còn lại được đầu tư vào các dự án AI tạo sinh, ví dụ như mô hình Llama. Giám đốc Tài chính Susan Li chia sẻ với các nhà phân tích: “Chúng tôi mới ở giai đoạn đầu trong vòng đời” của các khoản đầu tư này, và “chúng tôi không kỳ vọng sẽ tạo ra doanh thu đáng kể từ chúng trong tương lai gần”.

Vào năm 2022, Amazon đã bắt đầu giảm tốc việc xây dựng các trung tâm hoàn thiện đơn hàng, giúp dòng tiền tự do của công ty quay trở lại mức dương. Tuy nhiên, trong năm vừa qua, họ lại đẩy mạnh đầu tư vào Amazon Web Services (AWS) – nền tảng lưu trữ dữ liệu và vận hành các mô hình AI cho khách hàng bên ngoài. Kết quả là dòng tiền tự do đã giảm hai phần ba so với một năm trước đó.

Meta là một trong những công ty công nghệ lớn đang thực hiện các khoản chi tiêu vốn khổng lồ liên quan đến AI.

Tiếng vọng từ bong bóng dot-com

Hiện tại, các nhà đầu tư dường như đang định giá các gã khổng lồ công nghệ với kỳ vọng rằng mô hình kinh doanh thâm dụng tài sản mới của họ cũng sẽ sinh lợi hiệu quả như mô hình “nhẹ về tài sản” trước đây.

Jason Thomas, người đứng đầu bộ phận nghiên cứu tại Carlyle Group, nhận định: “Cho đến nay, chúng tôi chưa có bằng chứng nào cho thấy điều đó”. Ông nói thêm: “Yếu tố mà mọi người đang bỏ qua chính là khung thời gian. Tất cả những khoản chi tiêu vốn này có thể chứng minh hiệu quả vượt xa mọi kỳ vọng, nhưng điều đó có thể nằm ngoài khoảng thời gian chấp nhận được của các cổ đông”.

Vào cuối những năm 1990 và đầu những năm 2000, sự bùng nổ trong giai đoạn đầu của Internet đã thu hút các nhà đầu tư rót vốn ồ ạt vào các công ty web khởi nghiệp và nhà mạng viễn thông băng thông rộng. Họ đã đúng khi dự báo Internet sẽ tạo ra một cú hích lớn về năng suất, nhưng lại sai lầm về hiệu quả tài chính. Nhiều công ty trong số này đã không thể tạo ra đủ doanh thu để trang trải chi phí và cuối cùng đi đến phá sản. Trong lĩnh vực băng thông rộng, tình trạng dư thừa công suất đã kéo giá cước lao dốc. Sự sụt giảm chi tiêu vốn sau đó đã góp phần dẫn đến cuộc suy thoái nhẹ năm 2001.

Hiện tại, một kịch bản sụp đổ như bong bóng dot-com dường như khó có thể lặp lại. Các công ty đang chi mạnh tay cho AI đều là những doanh nghiệp trưởng thành, có lợi nhuận ổn định, và nhu cầu về sức mạnh tính toán vẫn đang vượt xa nguồn cung. Tuy nhiên, nếu những giả định về doanh thu và lợi nhuận tỏ ra quá lạc quan, tốc độ chi tiêu vốn hiện tại sẽ khó có thể được duy trì.

Amazon Web Services đang chi 11 tỷ USD cho một khuôn viên trung tâm dữ liệu gần South Bend, Indiana.

Tác động của lãi suất

Sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2007-2009, các gã khổng lồ công nghệ không chỉ hưởng lợi từ môi trường lãi suất thấp mà còn là một trong những nguyên nhân duy trì mặt bằng lãi suất này.

Ông Thomas của Carlyle Group ước tính, trong giai đoạn giữa cuộc khủng hoảng tài chính và đại dịch COVID-19, các tập đoàn này đã tạo ra lượng tiền mặt từ hoạt động kinh doanh cao gấp 5 đến 8 lần số vốn họ đầu tư. Lượng tiền mặt dư thừa này sau đó được quay vòng trở lại hệ thống tài chính. Chính điều này đã góp phần giữ lãi suất dài hạn ở mức thấp, ngay cả trong bối cảnh thâm hụt ngân sách liên bang gia tăng, lạm phát dưới mục tiêu 2% của Cục Dự trữ Liên bang (Fed) và chương trình mua trái phiếu của Fed. Môi trường lãi suất thấp này, ngược lại, càng khiến các nhà đầu tư định giá cao hơn cho lợi nhuận tương lai của chính các công ty công nghệ.

Hiện nay, thâm hụt ngân sách chính phủ thậm chí còn lớn hơn, lạm phát duy trì trên mức 2% và Fed đang trong quá trình thu hẹp bảng cân đối kế toán. Cùng lúc đó, các tập đoàn lại đối mặt với nhu cầu vốn đầu tư khổng lồ để khai thác AI và đưa sản xuất về nước nhằm né tránh thuế quan. Ông Thomas ước tính, kể từ năm 2020, dòng tiền tự do lũy kế của các tập đoàn này (so với GDP) đã thấp hơn 78% so với giai đoạn tương ứng sau năm 2009.

Tất cả những yếu tố trên đều cho thấy mặt bằng lãi suất trong những năm tới có thể cần phải cao hơn đáng kể so với giai đoạn trước đại dịch. Đây là một rủi ro tiềm tàng khác đối với nền kinh tế và chính các doanh nghiệp công nghệ mà có thể các nhà đầu tư chưa đánh giá đầy đủ.

Quốc An (Theo WSJ)